Ukrywali się w cmentarnej pieczarze, aby przeżyć. Wymowne milczenie, czyli jak uratowano żydowskie dziecko...

Wydarzenia, które rozegrały się podczas okupacji w Czerwińsku, zadają kłam coraz częściej rozpowszechnianym na świecie stwierdzeniom, że Polacy uczestniczyli w eksterminacji Żydów, wydając ich posłusznie lub dla osiągnięcia korzyści niemieckim okupantom. W Czerwińsku przez kilka lat obowiązywała zmowa milczenia. Mieszkańcy tej niewielkiej miejscowości wiedzieli, że w jednej z rodzin polskich ukrywa się żydowska dziewczynka. I nikt nie doniósł żandarmom. Choć za takie milczenie można było przypłacić życiem. 

Niemcy już w końcu 1939 roku dysponowali pełnym spisem ludności żydowskiej w poszczególnych gminach. W tym także Żydów zamieszkałych Czerwińsk i okolicach.

Piekielne getto

Getto czerwińskie zaczęło funkcjonować już na początku 1940 roku. Jego mieszkańcy zostali stłoczeni na niewielkiej powierzchni, w trójkącie ulic: Klasztornej, Świętokrzyskiej i PI. Batorego (Rynek). Zostało dokładnie ogrodzone od reszty miasteczka wysokim płotem z desek i drutu kolczastego. Było patrolowane przez uzbrojonych niemieckich żandarmów z wytresowanymi psami. Za ucieczkę z getta lub nawet przekroczenie jego bram bez zgody Niemców groziła bezwzględna kara śmierci z natychmiastową wykonalnością. Identyczne restrykcje dotyczyły Polaków, którzy okazywali Żydom nawet najmniejszą pomoc.                               

W przypadku ukrywania, kara śmierci wykonywana była na całej polskiej rodzinie, nie wyłączając dzieci. Przez czerwińskie getto przeszło około 3500 Żydów polskich. Potworne zagęszczenie na niewielkim terenie, brak żywności, opału, odpowiedniej odzieży, katastrofalny stan sanitarny i brak opieki medycznej - to wszystko sprawiało, że ludzie masowo umierali. Do tego dochodziła katorżnicza praca przy budowie dróg i umocnień ziemnych które dodatkowo wpływały na eksterminację Żydów.

Na wiosnę 1943 roku Niemcy przystąpili do likwidacji getta czerwińskiego. Odbywało się to w ramach akcji polegającej na całkowitym rozstrzygnięciu kwestii żydowskiej. Żydów z Czerwińska wywożono do Nowego Dworu Mazowieckiego, a stamtąd wagonami bydlęcymi do obozów zagłady. Nielicznym udało się zbiec z tych transportów śmierci. Podczas wywózki z czerwińskiego getta udało się uciec rodzinie Glickmanów. Nie oddalili się daleko. W Czerwińsku byli przecież u siebie. Schowali się na cmentarzu parafialnym, w grobowcu należącym do rodziny Charzyńskich. Właścicieli majątków ziemskich w Strzembowie i Nacpolsku.

Z cmentarza do rodziny Gortatów

W Czerwińsku wiedziano, kto i gdzie ukrywa się na cmentarzu. Zapadła w tym względzie zmowa milczenia. Mieszkańcy nie mówili o tym głośno, jednocześnie przestrzegając niepisanej umowy, że Niemcom nie wolno o tym donieść. I to nikomu.

Nocą 7-letni chłopiec i 3-letnia dziewczynka przychodzili po żywność do rodziny Gortatów. Rodzina ta miała pewne nadwyżki jedzenia, gdyż prowadziła olejarnię, która przynosiła niezłe dochody. Kiedy w 2002 roku otworzono kryptę grobu Charzyńskich, znaleziono tam żeliwne garnki i naczynia należące do Leokadii Gortat. Z tych naczyń korzystali ukrywający się Żydzi.

Rodzina Glickmanów żyła na cmentarzu w ciągłej niepewności. Polacy milczeli jak zaklęci, ale Niemcy ciągle węszyli, szukali zbiegłych Żydów. Pewnej nocy Glickmanowie przyprowadzili dwoje swoich dzieci do Gortatów, błagając o ratowanie im życia. Dziewczynka została, a chłopiec został odprowadzony do sąsiadów Karczewskich. Niestety jego losy są nieznane, najprawdopodobniej wpadł w ręce Niemców podczas dalszego jego przekazywania poza Czerwińsk. Następnego dnia Niemcy okrążyli z psami kryjówkę Glickmanów. Dzieci już tam nie było, ale rodziców rozstrzelano na miejscu.

Żydowskie dziecko tuż obok

Ta egzekucja wstrząsnęła mieszkańcami Czerwińska, którzy liczyli, że kiedy Niemcy nieco spasują z poszukiwaniem, uda się jakoś lepiej zabezpieczyć Glickmanów. Tymczasem mała Marysia przybrała nazwisko Gortat i jako nieślubne dziecko Henryka wpisała się na stałe w codzienna okupacyjną rzeczywistość życia w nowej rodzinie.

Gortatowie, jak wspomnieliśmy, prowadzili olejarnię, z której korzystali także Niemcy. Bywało, że czekając na odbiór oleju wytwarzanego z rzepaku, siedzieli w kuchni przy herbacie. Nawet nie przypuszczali, że obok, za drzwiami w pokoju przebywało żydowskie dziecko. Rodzina Gortatów zwyczajnie bała się o siebie, wiedząc co ich czeka w przypadku odkrycia prawdy. Zdawali sobie sprawę, że o ich przybranym dziecku wie cały Czerwińsk. Trudno powiedzieć, czy nie pojawiały się wątpliwości, co do lojalności wobec nich całej społeczności miasteczka.

Jedyne ocalałe zdjęcie Marii Glickman. Zdjęcie ślubne wykonane we Francji. Pozostałe zdjęcia i dokumenty rodziny Gortatów i Marii Glickman m.in. listy Rady Pomocy Żydów ŻEGOTA, listy osobiste Marii Glickman, dokumenty potwierdzające przekazanie dziecka do rodziny we Francji, duża ilość zdjęć Marii Glickman z rodziną Gortatów, świadectwa szkolne ze Szkoły Podstawowej w Czerwińsku, dokumenty meldunkowe oraz wiele innych były pieczołowicie przechowywane przez Leokadię Gortat - matkę Henryka Gortata. Po śmierci jej męża, budynek w którym zamieszkiwała chwilowo pozostawał pusty i niezamieszkały. Pakiet tych wszystkich dokumentów przechowywany był w ładnej, dębowej szkatułce. Została ona skradziona z wyżej wymienionymi dokumentami

Jednak nikt nie doniósł, choć wszyscy wiedzieli. Mała Marysia (Miriam) Glickman doczekała szczęśliwie razem ze swoimi przybranymi rodzicami do końca wojny. Po wojnie uczęszczała do szkoły podstawowej. Henryka Gortata traktowała jak ojca, a jego rodziców: Leokadię  i Wojciecha jak swoich dziadków.

Nie uważał się za bohatera...

W 1947 roku odnalazł ją kuzyn z Francji. Wyjechała z nim, nigdy nie przestając traktować Gortatów jako swoich bliskich. Dzięki jej wstawiennictwu 30 grudnia 1979 roku Henryk Gortat otrzymał Medal ''Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata" przyznany przez Instytut YADVASHEM.

Zdjęcie z wręczenia medalu i dyplomu ''Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata" Henrykowi Gortatowi. Medal został przyznany w 1979 r. Wręczenie nastąpiło w Warszawie, prawdopodobnie w 1980 r. [Foto: zbiory rodziny Gortatów]

Henryk Gortat nigdy nie uważał się za bohatera. Uważał, że to zasługa wszystkich mieszkańców Czerwińska, bo każdy zachował się przyzwoicie. Ludzie wiedzieli, kto tak naprawdę przebywa pod dachem Gortatów, ale nikt tego nie zdradził Niemcom. Dlatego otrzymany medal ofiarował jako wotum wdzięczności do ołtarza Matki Boskiej Czerwińskiej. Było to swego rodzaju podziękowanie za ocalenie żydowskiego dziecka, rodziny Gortatów oraz społeczności Czerwińska za wymowne milczenie.

Henryk Gortat zmarł w 1985 r. i został pochowany w rodzinnym grobie, niedaleko grobowca rodziny Charzyńskich. Bywa, że losy ludzkie splatają się za życia, a także po śmierci.

Dziękujemy bardzo Maćkowi Wojtkowskiemu z Urzędu Miasta i Gminy Czerwińsk nad Wisłą za przekazanie zdjęć na potrzeby powyższego artykułu.