Pierwsze polskie wozy pancerne w bojach z bolszewikami pod Płońskiem

U zarania naszej niepodległości polska armia dotkliwie odczuwała brak szybkich samochodów pancernych. Uwidoczniło się to zwłaszcza podczas wojny polsko-bolszewickiej mającej zdecydowanie manewrowy charakter. Sytuacji nie polepszyło ani wprowadzenie do linii zdobycznych wozów, ani budowanie własnym sumptem przez Polaków w okresie walk o niepodległość improwizowanych pojazdów opancerzonych. Potrzeba było czegoś więcej.

W takiej chwili pojawił się projekt pierwszego w historii, polskiej produkcji wozu bojowego, stworzony przez utalentowanego, młodego bo zaledwie 28-letniego, inżyniera Tadeusza Tańskiego. Zakładał on wykorzystanie podwozia najpopularniejszego chyba wówczas na świecie samochodu - Forda T, produkowanego w Stanach Zjednoczonych od 1908 roku. Był to wóz łatwy w obsłudze, prosty w budowie i z racji jego rozpowszechnienia nie było kłopotów z pozyskaniem do niego części zamiennych. Nie bez znaczenia na polskie warunki był również fakt, że można było stosować do niego benzynę i smary o stosunkowo niskiej jakości.

Ciekawostką było opancerzenie projektowanego pojazdu. Z braku odpowiednich blach pancernych wykorzystano do tego niemieckie tarcze okopowe z okresu Wielkiej Wojny o grubości 8 mm, znalezione w modlińskiej twierdzy. Uzbrojenie, zamontowane w obrotowej wieżyczce, składało się z pojedynczego niemieckiego karabinu maszynowego Maxim wz. 08/15 lub rosyjskiego Maxim wz. 08/S. Załoga składała się z dwóch ludzi. Napęd 1350-kg wozu stanowił benzynowy, czterocylindrowy, czterosuwowy, dolnozaworowy silnik o pojemności 2900 cmᶾ  i mocy  zaledwie 22,5 KM, czyli nawet nieco mniej niż popularnego Malucha - Fiata 126p. Mimo to samochód osiągał prędkość do 40 km/h. Wóz oznaczono jako Ford FT-B model 1920.

Budowa prototypowego pojazdu trwała zaledwie dwa tygodnie. Podwozia przygotowywane były przez Centralne Warsztaty Samochodowe, natomiast nadwozia wykonywały warszawskie zakłady Gerlach i Pulst. W stosunku do bazowego pojazdu podwozie zostało nieco zmodyfikowane: wzmocniono tylny most, zastosowano bardziej wytrzymałe drążki kierownicze, bardziej pochylono kierownicę, przeniesiono zbiornik paliwa, wydłużono korbę rozruchową, wprowadzono zmiany w desce rozdzielczej, inaczej wygięto rurę wydechową oraz wprowadzono jeszcze inne, drobne usprawnienia. 

Pierwsze dwa pojazdy wzięły udział w walkach na początku lipca 1920 roku w okolicach Ostrołęki. W testach brał udział sam konstruktor, który pewnego dnia pojechał na akcję za pancerkami cywilnym, osobowym fordem. Fotografując wówczas skonstruowane przez siebie pojazdy w boju, został ostrzelany przez bolszewików. Wprawdzie Tański wyszedł z opresji bez szwanku, ale jego automobil zostało solidnie podziurawiony przez nieprzyjacielskie pociski. 

Tadeusz Tański przy skonstruowanym przez siebie samochodzie Ford FT-B [Fot. commons.wikimedia.org]

Na początku sierpnia 1920 roku 6 pancernych fordów, którym nadano nazwy owadów w rodzaju: Bąk, Komar, Osa… pod dowództwem por. Felicjana Dzięcielewskiego przydzielono do 8. Brygady Jazdy. W tym czasie pancerki prowadziły aktywne działania w rejonie Ostrołęki, Ciechanowa, Serocka, Pułtuska i Dębego, gdzie ich podstawowym zadaniem była osłona odwrotu polskich oddziałów i rozpoznanie na potrzeby dowództwa 1 Armii.

14 sierpnia do formacji dołączyły jeszcze dwa pancerne fordy. Z całości utworzono 1. Kolumnę Lekkich Samochodów Pancernych, dowodzoną przez wspomnianego por. Dzięcielewskiego. Oddział został jeszcze wzmocniony przez dwa samochody pancerne produkcji angielskiej White oraz ciężarowego Packarda, uzbrojonego w armatę górską kal. 76 mm. Tego też dnia Kolumna podporządkowana została dowództwu walczącej pod Płońskiem 5. Armii gen. ppor. Władysława Sikorskiego.

W kolejnych dniach polskie pancerki dokonywały śmiałych zagonów na tyły maszerujących na Warszawę wojsk bolszewickich. Już 15 sierpnia fordy wywołały spore zamieszanie w rejonie Góry, gdzie zniszczyły i rozproszyły tabory oraz łączność telefoniczną nieprzyjacielskiej 4. Armii.

Następnie pod Drobinem polscy pancerni zaskoczyli w trakcie wydawania obiadu bojców 157. i 158. Pułków Strzeleckich z nacierającej na Płońsk 18. Dywizji Strzeleckiej. Fordy FT-B ogniem swoich kaemów zadały zaskoczonym bolszewikom olbrzymie straty, prowadząc ogień aż do wyczerpania się amunicji. Nawet kiedy jej zabrakło, polskie załogi nie przerwały akcji, obrzucając granatami z wnętrza wozów spanikowanych nieprzyjacielskich piechurów. 16 sierpnia, po powrocie do Płońska i uzupełnieniu amunicji oraz paliwa, fordy prowadziły na podejściach do miasta intensywne działania rozpoznawcze. Następnego dnia, gdy toczyły się decydujące zmagania o Płońsk a polski 1. Pułk Szwoleżerów wspaniałą szarżą kawaleryjską odniósł piękne zwycięstwo pod Arcelinem, pancerki ponownie zostały skierowane do akcji w rejonie Góry. Podczas toczonych tego dnia walk jeden ford został stracony. Ciężko ranny został dowódca plutonu ppor. Edward Karkoz. Ostatecznie, po trzech dniach walk, Góra została odbita z rąk przeciwnika.

20 sierpnia 1. Kolumna Lekkich Samochodów Pancernych wykonała prawie 200-kilometrowy rajd na tyłach uchodzących po przegranej bitwie warszawskiej bolszewickich wojsk po trasie Płońsk-Bielsk-Sierpc-Bieżuń, staczając po drodze szereg drobnych potyczek z nieprzyjacielem i siejąc zamęt w jego szeregach. Następnie oddział walczył w rejonie Mławy i Ciechanowa. Po zwycięstwie pod Warszawą fordy FT-B zostały przerzucone na Wołyń, gdzie uczestniczyły m.in. w słynnym rajdzie na Kowel we wrześniu 1920 roku.

Samochód pancerny inżyniera Tańskiego chwalono za dobrą manewrowość, niską sylwetkę, małą masę, dzięki której mógł przeprawiać się przez przeszkody wodne po prowizorycznych mostkach oraz dostępność części i prostotę konstrukcji. Nie bez znaczenia był też jego koszt: za jeden kupiony za granicą samochód pancerny można było zbudować w Polsce kilkanaście własnych pojazdów. Do wad zaliczano przede wszystkim ciasne wnętrze, kiepską widoczność oraz nieco zbyt słaby silnik.

Ogółem zbudowano 16 lub 17 samochodów pancernych marki Ford FT-B. Wojnę polsko-bolszewicką przetrwało 12 wozów. Z uzbrojenia polskiej armii wycofano je w końcówce lat 20-tych.

Autor artykułu pochodzi z Mystkowa w gminie Baboszewo. Jest specjalistą od II wojny światowej i działań sił specjalnych, a także jeden z najpoczytniejszych w polskim internecie autorów z tej dziedziny. Od 2014 roku stały publicysta "Ciekawostek historycznych.pl". Wielbiciel zlotów militarnych, zespołu Dżem i talentu aktorskiego Clinta Eastwooda. W 2017 roku opublikował bestsellerową ''Czerwoną zarazę'', a w sierpniu 2018 roku na półki księgarskie trafił ''Bilans krzywd''. Współautor ''Polskich triumfów'' .