Sukcesja firmy - jak ułatwić spadkobiercom kontynuowanie działalności po śmierci właściciela

W dniu 5 lipca 2018 roku uchwalono ustawę o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz.U. 2018 poz. 1629), prowadzącej działalność gospodarczą w formie wpisu do centralnej ewidencji i informacji o działalności gospodarczej (CEIDG). Jest to nowe, rewolucyjne rozwiązanie, na które czekali przedsiębiorcy. Ustawa wprowadziła regulacje w zakresie funkcjonowania firmy po śmierci przedsiębiorcy. Regulacja pozwala firmie bez problemu kontynuować swoją podstawową działalność zgodnie z wolą sukcesora, w zakresie aspektów prawnych, biznesowych i podatkowych. 

W czasie sprzed regulacji, sytuacja przedsiębiorstwa i przedsiębiorców nie wyglądała tak kolorowo. Przypomnijmy zatem, co skłoniło ustawodawcę do pochylenia się nad tą problematyką. Najlepszym nakreśleniem sytuacji będzie zobrazowanie tego na przykładnie z życia codziennego.

Na przykład: Pan Kowalski lat 72 prowadzi średniej wielości  sklepik ogólnospożywczy na jednym z osiedli w formie wpisu do CEIDG. Z uwagi na swój zaawansowany wiek umiera na chorobę wieńcową, z którą zmaga się od lat. Po Panu Kowalskim zostaje dobrze prosperujący sklepik, który miał podpisane nowe umowy na sprzedaż produktów spożywczych z okolicznych wytwórni oraz zatrudnia trzy panie ekspedientki.

Powstaje pytanie, co w tej chwili należy zrobić z całą dobrze prosperującą firmą, która została po śmierci Pana Kowalskiego?

W sytuacji przed regulacją dla spadkobiercy po Panie Kowalskim oznaczałoby to:

1. brak możliwości posługiwania się, choćby tymczasowo, firmą przedsiębiorcy, którą identyfikuję się w obrocie prawnym nie tylko jego, ale także jego przedsiębiorstwem.  Innymi słowy po śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną składniki majątkowe przedsiębiorstwa podlegają nabyciu przez jego spadkobierców w postępowaniu spadkowym. Jednakże majątek przedsiębiorstwa osoby fizycznej może być wykorzystany przez spadkobierców (następców prawnych) przedsiębiorcy do podjęcia działalności gospodarczej na ich własny rachunek lub zostać wniesiony przez nich do nowo utworzonej lub już funkcjonującej spółki prawa handlowego lub w inny sposób zadysponowany. Nie ma możliwości by dalej kontynuować działalność w niezmienionej formie, np. sklepu pana Kowalskiego.
2. wygaśnięciem umów o pracę i pełnomocnictw dla pracowników. Dla naszych Pań ze sklepu pana Kowalskiego oznacza to praktycznie natychmiastową utratę  miejsc pracy i dochodzenie swoich roszczeń od spadkobierców.
3. wygaśnięcie lub brak faktycznej możliwości wykonywania umów cywilnoprawnych. Umowy, które przed śmiercią zawarł pan Kowalki tracą moc prawną.
4. wygaśnięcie decyzji administracyjnej niezbędnej do prowadzenia biznesu, tj. koncesję, licencję i zezwolenia. Przyznana koncesja na alkohol sklepowi pana Kowalskiego wygasa, ponieważ jest ona niejako przypisana do konkretnego podmiotu, w tym przypadku konkretnej osoby.
5. brak możliwości płynnej kontynuacji rozliczeń podatkowych, a w tym – posługiwania się NIP-em zmarłego przedsiębiorcy.
6. utrudniony dostęp do rachunków bankowych prowadzonych przez pierwotnego właściciela firmy na potrzeby działalności przedsiębiorstwa. Odwołując się do naszego przykładu, nawet gdyby spadkobiercy pana Kowalskiego chcieliby rozliczyć się z pracownicami i kontrahentami umów, będą mieli duże trudności by skorzystać z środków jego  przedsiębiorstwa.

Po wejściu w życie wspomnianej Ustawy, firma będzie mogła zachować:

1. pracowników.
2. numer NIP.
3. ciągłość podatkową.
4. decyzje administracyjne (koncesje, zgody, decyzje i inne) uzyskane  za życia przedsiębiorcy nie wygasają

Ustawa rozwiązuje problemy z sukcesją przedsiębiorstwa w formie jednoosobowej działalności gospodarczej, reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem zmarłego przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną. Także uregulowane zostały zasady na jakich kontynuuje się działalność gospodarczą prowadzoną przy użyciu tego przedsiębiorstwa. Firma w spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci. A zatem możemy powiedzieć, że cała firma ze wszystkimi jej przymiotami istnieje i może dalej w niezmienionej formie funkcjonować.

Do ustanowienia zarządu sukcesyjnego wymagane jest powołanie zarządcy sukcesyjnego, wyrażenie zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji i dokonanie wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego.

W tym miejscu należy się zastanowić w jaki sposób i kiedy możemy ustanowić zarząd sukcesyjny.

Chwilą, w której ustanawiamy zarząd sukcesyjny to śmierć przedsiębiorcy (w przypadku, gdy przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego za życia) lub dokonanie wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego po śmierci przedsiębiorcy. O ile w pierwszym przypadku sam przedsiębiorca wyznacza swojego następcę, to w drugim przypadku powołać zarządcę sukcesyjnego może małżonek przedsiębiorcy, spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy.

W okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządcy sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego, osoba będąca spadkobiercą ustawowym lub testamentowym może dokonywać czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku.

Zarządca sukcesyjny wchodzi w pełnie praw i obowiązków po zmarłym przedsiębiorcy. Wykonywanie praw i  obowiązek wykonywania spraw po zmarłym dotyczy również spraw powstałych przed śmiercią, jak i po niej. W szczególności sprawami z zakresu prawa cywilnego jest wykonywanie umów zawartych z kontrahentami oraz występowanie w postępowaniach sądowych. Publicznoprawnymi prawami i obowiązkami zarządcy jest stosowanie się do zaleceń wynikających, np. kontroli przeprowadzonych przez Urząd Skarbowy oraz realizacja obowiązków wynikających z decyzji administracyjnych.

Jeśli możemy powołać zarządcę sukcesyjnego to tak samo możemy go odwołać. Tutaj możemy rozróżnić dwa rodzaje odwołania z funkcji zarządcy, a mianowicie przed śmiercią i po śmierci przedsiębiorcy,

W pierwszej sytuacji sprawa jest dużo prostsza, ponieważ przedsiębiorca może samodzielne odwołać samodzielnie, jednostronnie zarządcę sukcesyjnego, co jest najbardziej intuicyjną dla nas sytuacją. Także osoba wybrana na zarządcę może złożyć oświadczenie przedsiębiorcy o rezygnacji z pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego. Możliwą sytuacją jest także utrata przez zarządcę pełnej zdolności do czynności prawnych, co dyskwalifikuję go z pełnienia funkcji z mocy prawa. Kolejną opcją jest możliwość  orzeczenia  względem zarządcy prawomocnego wyroku  o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej, które także z mocy prawa dyskwalifikuję taką osobę ze stanowiska zarządcy.

Należy pamiętać, że zarząd sukcesyjny wygasa przed upływem 2 lat od śmierci przedsiębiorcy, jeżeli:

•     w ciągu 2 miesięcy od śmierci przedsiębiorcy nikt nie przyjął spadku, 
•     stwierdzono nabycie przedsiębiorstwa w spadku przez jedynego spadkobiercę albo zapisobiercę windykacyjnego,
•     jedna osoba nabyła całe przedsiębiorstwo w spadku (np. wniesiono je w całości aportem do spółki), 
•     w ciągu miesiąca od wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG nie powołano kolejnego zarządcy, 
•     ogłoszono upadłość przedsiębiorcy,
•     wcześniej nastąpi dział spadku.

Bardziej skomplikowaną sytuację mamy wtedy, gdy odwołać zarządcę mamy po śmierci przedsiębiorcy, ale i to nie jest nie możliwe. Możliwość odwołania zarządcy ma osoba, która uczestniczyła w jego powołaniu lub była do tego uprawniona, za zgodą pozostałych osób. W tym miejscu należy się zastanowić, jakie konsekwencje dla zarządcy, jak i dla samego przedsiębiorstwa niesie ze sobą odwołanie osoby pełniącej funkcję zarządcy sukcesyjnego. Jeśli odwołanie miało miejsce w czasie toczącego się postępowania cywilnego z udziałem zarządcy sukcesyjnego, sąd zawiesza postępowanie z urzędu, jeżeli zarządca sukcesyjny przestał pełnić tę funkcję albo zarząd sukcesyjny wygasł. W sprawach postępowań administracyjnych dotyczących praw zbywalnych lub dziedzicznych, wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa strony, w razie jej śmierci strony w toku postępowania, jeżeli został ustanowiony zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem strony, na jej miejsce wstępuje zarządca sukcesyjny.

W przypadku wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego na jego miejsce wstępują następcy prawni. Zarówno śmierć strony, jak i wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego powodują zawieszenie postępowania administracyjnego z urzędu.

Zarządca sukcesyjny:

• posługuje się własnymi danymi, a także firmą zmarłego przedsiębiorcy z dodatkowym oznaczeniem - „w spadku”, np. Marcin Kotowski – zarządca sukcesyjny prowadzący przedsiębiorstwo w spadku pod firmą „Sklep Spożywczy Jan Kowalski w spadku”,
• wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej oraz, te wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa „w spadku”,
• nie może przenieść zarządu sukcesyjnego, może natomiast ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności,
• może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowo-administracyjnych w tych sprawach.

Zarządca sukcesyjny działa na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. To oni solidarnie odpowiadają za zobowiązania związane z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. Mają też prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa. Zysk wypłacany jest im przez zarządcę sukcesyjnego w odpowiednich częściach.

Zarządca nie odpowiada osobistym majątkiem za długi firmy i nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej. Ponosi jednak odpowiedzialność za szkodę, jaką wyrządzi w skutek nienależytego wykonywania swoich obowiązków. W niektórych sytuacjach może odpowiadać za zobowiązania podatkowe i ZUS (jeśli egzekucja z innych źródeł będzie bezskuteczna).

Zarządca może pobierać wynagrodzenie. W takim przypadku stosuje się przepisy kodeksu cywilnego o zleceniu.

Ważnym obowiązkiem zarządcy sukcesyjnego jest sporządzenie i złożenie przed notariuszem inwentarza przedsiębiorstwa w spadku obejmującego:

• składniki przedsiębiorstwa w spadku, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili śmierci przedsiębiorcy,
• długi spadkowe związane z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy i ich wysokość według stanu z chwili śmierci przedsiębiorcy.

Obowiązek ten powinien zostać wykonany niezwłocznie po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego, czyli po objęciu funkcji przez zarządcę sukcesyjnego.

Biorąc pod uwagę powyższe, nowa instytucja zarządu sukcesyjnego jest zdaniem autora ważnym, nowym i wymiernie ważnym elementem dla obrotu gospodarczego i to dla samego „podmiotu”, jak również jego kontrahentów, albowiem zapewnia możliwość kontynuacji działalności gospodarczej firmy po śmierci jej właściciela, na co nie pozwala, np. ustanowienie przez przedsiębiorcę pełnomocnictwa, które wygasa z chwilą jego śmierci.

Piotr Truszkowski

Adwokat

Biegły Sądowy w zakresie prawa FR

Przy Sądzie Okręgowym w Warszawie

Kancelaria BDG Consulting

Filia Kancelarii w Płońsku

ul. Młodzieżowa 13 lok. 72

09-100 Płońsk

+48694487667

www.bdgconsulting.pl

www.kancelariafrankowicza.pl